W dwa lata po niemieckim wydaniu tej książki Irena Krzywicka pisała o Remarque`u, że dla tego jednego Niemca wojna zakończyła się sukcesem - schwytał ją i opisał jak kulturę złośliwych bakterii. Sugestywna, surowa, niemal reporterska relacja z najkrwawszej wojny pozycyjnej w dziejach nie ma precedensu w ówczesnej literaturze. W przeciwieństwie do Ernsta Jungera, który w "W stalowych burzach" pielęgnuje mit wojny jako kuźni charakteru, Remarque widzi w niej jedynie dehumanizującą machinę. Obnaża ją z naturalistyczną precyzją i konfrontuje z zacierającymi się wspomnieniami bohaterów. "- Nie jest to ani ostrzeżenie, ani wyznanie - pisał. - To obraz pokolenia, które zostało zniszczone". Powieść uznano za niedościgły do dziś manifest pacyfizmu, choć Remarque nie zawiera w niej żadnego osobistego komentarza. Dowodem to, że już w III Rzeszy pewien śmiały Austriak poprzestawiał kilka jej fragmentów i wysłał do drukującej nazistowskie pisma oficyny. Pierwszy odzew był entuzjastyczny - nie rozpoznano w tych fragmentach potępionego i wygnanego Remarque`a, a jedynie apologię kombatanctwa. Beznamiętny tytuł zaczerpnięty z rutynowych depesz frontowych. Ciała w strzępach, członki porozrzucane po grząskich cuchnących okopach, absurdalne rozkazy, chroniczny głód i niewyspanie. Pośród tego wszystkiego grupa przyjaciół ze szkolnej klasy, którzy z entuzjazmem zaciągnęli się na front, by zamiast szlachetnych wojennych cnót doświadczyć zwierzęcego strachu i cynizmu. By nie zwariować, czynią okrucieństwo przezroczystym, ale płacą za to wysoką cenę, krzepnąc w obojętności i wzgardzie.

"Sztukmistrz z Lublina" (1960), jedna z najsłynniejszych powieści Isaaca Bashevisa Singera to moralitet o problemie tożsamości narodowej i religijnej. Zakochany w Polce Jasza Mazur, żydowski cyrkowiec, hipnotyzer i szuler, próbuje uciec od środowiska i religii przodków. Zuchwała kradzież, która ma mu w tym pomóc, odmieni jego życie, ale zupełnie inaczej niż planował. Powieść doczekała się licznych adaptacji teatralnych. W 1978 r. sfilmował ją izraelski reżyser Menachem Golan.

Powieść autobiograficzna, jedna z najpiękniejszych książek o Afryce, z wyczuciem wydobywająca różnice między kulturą a przyrodą, obalająca obiegowe opinie i mity o prymitywizmie mieszkańców Czarnego Lądu. Dzieje duńskiej baronowej, "siostry Szeherezady", jak zwykła o sobie mówić autorka, przeniósł na ekran Sidney Pollack.

Dziesięć osób, zaproszonych przez tajemniczego nieznajomego, przybywa więc do luksusowej willi na Wyspę Żołnierzyków. Po sutym lunchu głos z gramofonu obwieszcza, że każdy z zebranych jest winien śmierci człowieka i teraz zostanie ukarany. Zgodnie z przepowiednią z makabrycznego wierszyka-wyliczanki Dziesięciu żołnierzyków, uwięzieni na wyspie giną jeden po drugim. Mordercą jest ktoś z ich grona...

Kiedy w 1934 r. ukazała się powieść "Ja, Klaudiusz", pierwsza część powieściowego dyptyku o starożytnym Rzymie (druga to "Klaudiusz i Messalina"), zachwycano się odmalowanym przez pisarza sugestywnym portretem Cesarstwa w początkach chrześcijaństwa. Widziano w książce wnikliwe studium władzy. Opowiadający swoje losy Klaudiusz, członek cesarskiej rodziny, lekceważony, poniżany i wykorzystywany, dobroduszny jąkała i kuternoga, kapitalnie przystosowuje się do sytuacji. Udaje głupka i błazna, dzięki czemu walcząca o wpływy i wymordowująca się nawzajem familia nie widzi w nim konkurenta do tronu i pozostawia przy życiu. Po egzekucji Kaliguli nieoczekiwanie Klaudiusz zostaje obwołany imperatorem. Dziś nikt nie ma wątpliwości, że "Ja, Klaudiusz" to nie tylko kapitalny fresk o rzymskim imperium po upadku republiki i traktat o władzy, ale także świadectwo czasu, w którym Graves pisał książkę. Metafora świata lat trzydziestych XX w., epoki Wielkiego Kryzysu i odwrotu demokracji przegrywającej z totalitaryzmami. Na podstawie powieści "Ja, Klaudiusz" oraz "Klaudiusz i Messalina" Herbert Wise zrealizował dla BBC znakomity serial telewizyjny (1976) nagradzany na całym świecie. Wybitną kreację Klaudiusza stworzył Derek Jacobi.

"Działa Nawarony" ukazały się w 1957 r. i od razu trafiły na listy bestsellerów. Zainteresowanie książką sięgnęło zenitu po premierze jej znakomitej ekranizacji (1961). Zrealizowany w gwiazdorskiej obsadzie (Gregory Peck, David Niven, Anthony Quinn oraz Irene Papas) film J. Lee Thompsona zdobył statuetkę Oscara za efekty specjalne i nominacje do nagrody w pięciu innych kategoriach. Polska recepcja powieści uznawanej za arcydzieło sensacyjnego dramatu wojennego była równie imponująca. Wprawdzie książka trafiła do naszych księgarń dziesięć lat później niż w Wielkiej Brytanii, ale także od razu stała się przebojem. W czasach PRL "Makliny" kupowało się spod lady, sprzedawało na bazarach z kilkunastokrotnym przebiciem, a w bibliotekach obowiązywały społeczne listy czytelników chętnych do wypożyczenia jakiegokolwiek tytułu szkockiego pisarza. Tamte czasy szczęśliwie mamy za sobą. Możemy sięgnąć po kolejny tom "Kolekcji Gazety Wyborczej" i przenieść się w rok 1943 do okupowanej przez nazistów Grecji. Sześciu alianckich komandosów wyrusza z misją, od której zależy życie tysięcy żołnierzy. Muszą wysadzić w powietrze ukryte w niedostępnych górach gigantyczne działa - naloty bombowców i ostrzał z okrętów nie przynoszą efektów - strzegące strategicznego przesmyku na Morzu Egejskim.

Trudno uwierzyć, ale niewiele brakowało, żeby maszynopis "W poszukiwaniu straconego czasu" powędrował do kosza. Nikt nie chciał drukować Prousta. "Być może na niczym się nie znam, ale nie rozumiem, jak pewien jegomość może poświęcić trzydzieści stron, by opisywać, jak wierci się w łóżku przed zaśnięciem" - powiedział jeden z wydawców. Zdesperowany pisarz opublikował dzieło na własny koszt. Pierwszy tom cyklu - "W stronę Swanna" - ukazał się 14 listopada 1913 r. i przeszedł bez echa. Dziś nikt nie ma wątpliwości, że to jedna z najważniejszych dat w historii literatury. Proust zmienił oblicze powieści. W jego prozie czas jest lustrem świata wewnętrznego narratora, jego skojarzeń, wspomnień i myśli. Akcja ma znaczenie drugorzędne, rozgrywa się w cieniu impresyjnych opisów. Bohater "W stronę Swanna", Marcel, potomek bogatej mieszczańskiej rodziny, dzieli życie między naukę w Paryżu, wakacje w rodzinnym Combray lub w nadmorskim kurorcie i kocha się w Gilbercie, córce bogacza, konesera sztuki i światowca Charlesa Swanna. I dywaguje. Na podstawie wątków powieści Volker Schlöndorff zrealizował głośny film "Miłość Swanna" (1984) z Jeremym Ironsem. Publikując "W stronę Swanna", Proust wzbogacił także sztukę cukierniczą. Magdalenki, których smak przenosił bohatera w przeszłość, zrobiły ogólnoświatową karierę. Plotka głosi, że te ciastka w kształcie małży są wynalazkiem polskim, a rozprzestrzeniły się we Francji za sprawą króla Stanisława Leszczyńskiego, który miał nauczyć ich wypieku swoją kucharkę Magdalenę. Inna wersja głosi, że kuchta była służką Marii Leszczyńskiej, małżonki Ludwika XV.

Opublikowana w 1958 r. powieść Śniadanie u Tiffany’ego szybko trafiła na listę bestsellerów. Historia młodej Amerykanki wiodącej karnawałowe życie w Nowym Jorku, łamiącej serca mężczyznom i polującej na męża milionera urzekła też krytyków, którzy wskazywali, że to coś więcej niż wielkomiejskie story o wodzącej facetów za nos, cynicznej playgirl; że prezentowany przez Holly Golightly sposób na życie odzwierciedla jej lęk przed zwyczajnym dorosłym życiem, prozą ułożonej i spokojnej egzystencji. Zresztą tylko do czasu ułożonej, bo przecież nieodpornej na zrządzenia losu. Dziewczyna nie chce stabilizacji - co manifestuje m.in. dopiskiem "w podróży" na wizytówce - ale szuka poczucia bezpieczeństwa, które symbolizuje marzenie o zjedzeniu śniadania w sklepie Tiffany’ego, najpotężniejszego jubilera na świecie. Powieść Capote’a to także kapitalny obraz Nowego Jorku w latach 40. XX w., po którym oprowadza czytelników narrator-pisarz, sąsiad i przyjaciel Holly Golightly. W 1961 r. książkę przeniósł na ekran Blake Edwards. W postać Holly wcieliła się przyjaciółka pisarza Audrey Hepburn (początkowo Capote chciał, żeby była to Marilyn Monroe). Z filmu pochodzi słynna, nagrodzona Oscarem piosenka "Moon River" Henry’ego Manciniego.

Dziś nikt nie ma wątpliwości, że Zniewolony umysł jest jedną z najważniejszych książek politycznych XX w. Ale na początku esej wywołał skrajne reakcje. Książka ukazała się w 1953 r. równocześnie po polsku (w Paryżu), po angielsku z przedmową Bertranda Russella (w Anglii, USA i Kanadzie) oraz francusku i niemiecku ze wstępem Karla Jaspersa. Na Zachodzie stała się wydarzeniem, a Czesław Miłosz zyskał sławę pisarza politycznego i antykomunisty. Polska emigracja zareagowała różnie. Dzieło docenił Witold Gombrowicz. Ostro potępiali Miłosza m.in. Stanisław "Cat" Mackiewicz i Sergiusz Piasecki. W kraju pisarza okrzyknięto zdrajcą, opluwano w mediach, a jego książki trafiły na indeks. Władze PRL miały się czego bać. W "Zniewolonym umyśle" Miłosz - jak nikt przed nim i nikt po nim - dokonał wiwisekcji totalitaryzmu, który po drugiej wojnie dotknął kraje Europy Wschodniej. W alegorycznych portretach czterech czołowych polskich pisarzy ukrytych pod kryptonimami: Alfa (Jerzy Andrzejewski), Beta (Tadeusz Borowski), Gamma (Jerzy Putrament i Delta (Konstanty Ildefons Gałczyński) - opisał dramatyczne mechanizmy wyborów i postaw etycznych wobec stalinizmu. Obnażał grozę systemu, a jednocześnie próbował dociec przyczyn fascynacji "nową wiarą", i być może dlatego był tak dla władz niewygodny. W latach PRL "Zniewolony umysł" stał się biblią opozycji demokratycznej. Bezpieka zaciekle tropiła szmuglowane z Zachodu edycje książki. Opublikowany w kraju pod koniec lat 70. w drugim obiegu do 1989 r. doczekał się kilkunastu wydań. Pierwsza oficjalna edycja ukazała się rok później.

Niemal natychmiast po premierze "Dżumę" (1947) okrzyknięto jedną z najbardziej humanistycznych książek w historii literatury. Równie szybko dostrzeżono w niej nie tylko reminiscencje wojennych doświadczeń pisarza, ale i uniwersalną opowieść o naturze człowieka. Paradoksalnie, kronikarska relacja z fikcyjnej epidemii dżumy pustoszącej algierski Oran w latach 40. XX w. pełna jest wątpliwości i pytań o naturę zła i zasadność wyborów etycznych, które nie ustają nawet po opanowaniu choroby. Bohaterowie powieści, mieszkańcy odciętego od świata portowego miasta, przyjmują różne postawy w obliczu śmiertelnego zagrożenia. Od pełnego poświęcenia lekarza Rieux, bez względu na konsekwencje leczącego pacjentów, przez widzącego w zarazie karę boską i dotkniętego kryzysem wiary jezuitę Paneloux, po handlarza Cottarda, liczącego, że dzięki epidemii uniknie kary za nadużycie. Jak żyć w świecie, w którym zło i absurd są wszechobecne i niezniszczalne ("bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika")? - pyta Camus. I odpowiada postacią doktora Rieux, który podejmuje heroiczną walkę, mimo iż wie, że "zwycięstwa będą zawsze tymczasowe" i być może okupione najwyższą ceną. Ale tylko w ten sposób człowiek może ocalić człowieczeństwo i nadać sens swojej egzystencji. W 1992 r. "Dżumę" zekranizował Luis Puenzo. Reżyser filmu (z udziałem m.in. Williama Hurta) przeniósł akcję z Oranu do Ameryki Południowej.

Kiedy w 1950 r. ukazały się "Kroniki marsjańskie", recenzenci przecierali oczy ze zdumienia. Książka była tak inna od ówczesnej literatury science fiction, że zainteresowali się nią krytycy i czytelnicy wcześniej omijający utwory tego nurtu szerokim łukiem. Cykl luźno ze sobą powiązanych opowiadań traktuje o kolonizacji Marsa przez Ziemian na przełomie XX i XXI wieku oraz w pierwszych dekadach XXI stulecia. Wizja postępu technologicznego i podboju kosmosu ma dla Bradburyego znaczenie drugorzędne. Pisarz zawarł w Kronikach krytyczną prognozę rozwoju ludzkiej cywilizacji w wydaniu konsumpcyjnym, której przeciwstawiona jest cywilizacja Marsjan. Mieszkańcom Czerwonej Planety udało się zachować zagubioną na Ziemi jedność religii, nauki i sztuki. Zagładę ich arkadyjskiego świata przyniosą ludzie, ubożsi duchowo (w 1975 r. spalono książki niepokazujące "trzeźwo rzeczywistości konkretnej i istniejącej" - do ognia poszli wszyscy autorzy "literackich kłamstw"), dysponujący jednak bardziej zaawansowanymi technologiami i potężniejszą bronią. Ale "Kroniki" nie są tylko ponurą dysutopią. To także, a może przede wszystkim, mieniąca się konwencjami (jest tu fantasy, gotycyzm, horror, groteska) liryczna zaduma nad kondycją człowieka. W 1980 r. na kanwie "Kronik marsjańskich" Michael Anderson nakręcił serial telewizyjny.

Opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza to arcydzieła polskiej prozy. Prezentowane w tym tomie cztery z nich uznawane są za najlepsze i najbardziej reprezentatywne dla tego pisarza. "Panny z wilka" to opowieść o przemijaniu i straconych złudzeniach. 40-latek Wiktor Ruben odwiedza dwór wujostwa w Wilku, gdzie bywał przed laty. Próbuje dogonić przeszłość i odnowić dawne miłości. W "Brzezinie" pisarz drąży problem śmierci. Umierający na gruźlicę Staś przyjeżdża do owdowiałego brata mieszkającego w brzozowym lesie. Na krótko odzyskuje siły i przeżywa romans z wiejską dziewczyną. Miłość przegrywa jednak ze śmiercią. "Matka Joanna od Aniołów" to przeniesiona do Polski wersja opętania zakonnic w klasztorze we francuskim Loudun w XVII wieku. U Iwaszkiewicza to kresowy Ludyń, do którego przybywa egzorcysta, ksiądz Suryn, z misją uwolnienia urszulanek od diabła. "Bitwa na równinie Sedgemoor" jest polemiką z historią, opowieścią o jej okrucieństwie i daremności bohaterstwa, w której dopatrywano się aluzji do biografii autora. Osadzone w realiach XVII - wiecznej Anglii dzieje prostodusznej i bogobojnej dziewczyny, która próbowała wpływać na losy ostatniej bitwy na Angielskiej ziemi.

"Absalomie, Absalomie..." to dzieło uważane przez krytyków za największe osiągnięcie w twórczości Faulknera. Ze względu na charakter narracji jest to nie tyle powieść, co opowieść o życiu Tomasza Sutpena, przedstawiona przez kilka osób, których relacja rozpoczyna się w 40 lat po jego śmierci. Z poszczególnych opowieści wyłaniają się osobowości i światopoglądy narratorów. Żaden z nich nie zna całej prawdy o Sutpenie. Każdy albo odkrywa nowe fakty, albo też interpretuje na nowo prawdy podane już przez innego narratora. W ten sposób autor otwiera przed czytelnikiem nowe perspektywy widzenia dziejów Tomasza Sutpena, ale też komplikuje sytuację...

W połowie 1941 r. Graham Greene zostaje pracownikiem brytyjskiego wywiadu. Secret Intelligence Service wysyła go do Afryki Zachodniej w charakterze oficera policji kolonialnej. To tam napisze "Sedno sprawy" (1948). Akcja powieści rozgrywa się w 1942 r. we Freetown w Sierra Leone, małej brytyjskiej kolonii w Afryce Zachodniej. Życiem bohatera książki, zastępcy komisarza policji majora Scobiego, rządzi rezygnacja. Mężczyzna poświęca się żonie, której od dawna nie kocha. Z litości wchodzi w związek z młodą kobietą ocaloną z katastrofy statku i próbuje pomóc jej w odzyskaniu chęci do życia. Bezwolnie przyjmuje kolejne pominięcie przy awansie, wikła się w aferę kryminalną i pozwala się szantażować syryjskiemu handlarzowi. Źródłem udręki jest też dla niego wiara katolicka - nie może znieść świadomości, że swoim postępowaniem obraża Boga. Uznaje, że jedynym uczciwym wyjściem z sytuacji będzie samobójstwo. Stworzona przez Greene`a wizja "paradoksu miłosierdzia" (człowiek pragnie potępienia z miłości do Boga) wywołała polemiki. "Greene chyba dzieli przekonanie, które pojawia się od czasów Baudelaire`a, że być potępionym to sytuacja dość dystyngowana. Kiedy ludzie naprawdę wierzyli w piekło, nie tak bardzo lubili przybierać wdzięczne pozy na jego krawędzi" - pisał George Orwell. Można mieć inne poglądy niż Greene, ale jednego nie da się zakwestionować. "Sedno sprawy" to jedna z najważniejszych powieści religijnych XX w.

Życiorysem Romaina Gary można by obdzielić kilka postaci i żadna z nich nie mogłaby narzekać na banalną biografię. Do 14 roku życia pisarz mieszkał w Wilnie i w Warszawie. Tam przeżył pierwsze erotyczne fascynacje, uczył się tańca, gry na skrzypcach i fechtunku. Po przeprowadzce do Francji studiował i podjął pierwsze próby literackie. W czasie wojny służył w lotnictwie francuskim - bombardował niemieckie łodzie podwodne, patrolował niebo nad Afryką. Potem został znanym dyplomatą i poczytnym autorem. Swoją biografię utrwalił w "Obietnicy poranka" (1960). Napisana ze swadą książka to nie tylko obraz życia świetnego pisarza, Gary kreśli sugestywny i błyskotliwy obraz swoich czasów. To także jedna z pierwszych książek o nadopiekuńczej miłości. Matka pisarza, niespełniona artystka, całą swoją tęsknotę za sztuką i sławą przelała na syna jedynaka.

"Pociągi pod specjalnym nadzorem" (1965), trzecia książka Bohumila Hrabala i jedno z jego arcydzieł, od razu po premierze przyniosła mu sławę w rodzinnej Czechosłowacji. Rok później czołowy reżyser czeskiej Nowej Fali Jiri Menzel zekranizował "Pociągi..." Film zdobył Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego. W 1967 r. o Hrabalu usłyszał cały świat. Rozgrywająca się w czasach II wojny światowej, pełna ciepłej ironii opowieść o erotyczno-zawodowych perypetiach zakompleksionego młodzieńca nieudacznika, pomocnika zawiadowcy na wiejskiej stacyjce, uwiodła nie tylko Menzla, a potem członków Amerykańskiej Akademii Filmowej. Magiczną wyobraźnią i rubasznym stylem Hrabala zachwycili się krytycy i czytelnicy na całym globie. "Postrzyżyny" (I976) to pierwsza część znakomitego tryptyku nymburskiego objętego wspólnym tytułem "Miasteczko nad wodą". Kanwą są podkolorowane wspomnienia Hrabala z Nymburka, gdzie jego ojciec Francin kierował browarem, a w rodzinnym domu kwaterował nieokrzesany stryj Pepin, szewc i włóczęga, którego Hrabal sportretował w wielu innych utworach. Narratorka "Postrzyżyn" Maria, żona Francina, opowiada o codziennym życiu w małomiasteczkowym Nymburku. Jej relacja zamienia się w barwną, chagallowską z ducha gawędę, a banalne, powszednie wydarzenia w niezwykłe przygody. W 1980 r. głośny film według "Postrzyżyn" (scenariusz napisał sam Hrabal) zrealizował także Jiri Menzel.

W 1953 r. po ośmioletniej odsiadce Aleksander Sołżenicyn wychodzi z łagru z wyrokiem dożywotniego zesłania i osiedla się w kazachskim aule. Jeszcze w obozie przechodzi operację guza nowotworowego. Dwa lata później następuje nawrót choroby i wycieńczony pisarz trafia do szpitala w Taszkiencie, gdzie przechodzi cykle naświetlań. Spodziewa się śmierci, zaczyna intensywnie pisać i choroba ustępuje. Po latach mówi, że darowano mu życie, żeby wypełnił misję. Szpitalne doświadczenia staną się kanwą "Oddziału chorych na raka". Obdarzony fenomenalną pamięcią Sołżenicyn napisze powieść zachęcony sukcesem "Jednego dnia Iwana Denisowicza" i tysiącami listów od czytelników. Rodacy długo jednak nie będą mogli książki przeczytać. Sołżenicyn dostaje zakaz druku i opublikuje "Oddział" w 1968 r. na Zachodzie. W pewnym sensie można władzom ZSRR przyznać rację - było się czego bać. Sportretowany przez Sołżenicyna szpital był alegorią totalitarnego państwa. Oleg Kostogłotow, łagiernik i zesłaniec, a także inne postaci powieści, na własnej skórze przekonywali się, jak bezduszna i obojętna na ludzkie dramaty może być instytucja powołana do ratowania życia. Faktycznym celem personelu nie jest walka z chorobą, lecz szpitalna statystyka. Postawieni w obliczu śmierci bohaterowie rozmawiają o naturze i sensie świata, problemach, które dotychczas ich nie obchodziły. "Oddział" to także fabularyzowany traktat o życiu i śmierci, doświadczeniu choroby i samotności.

Opowieść paraboliczna o grupie młodych chłopców, którzy ocaleli z katatastrofy lotniczej w okresie nieoznaczonego konfliktu nuklearnego. Rozbitkowie znajdują schronienie na nieznanej, egzotycznej wyspie. Pomimo różnic charakterologicznych, podjęta zostaje przez nich próba rekonstrukcji cywilizacji w obcym zakątku świata. Niestety rozsądne i roztropne wysiłki części chłopców obracane są w niwecz, gdy grupa stopniowo upada w barbarzyństwo i dzikość.Książka opatrzona wstępem autorstwa Stevena Kinga, nagrodzona literackim Noblem w 1983 roku.

Miała to być pierwsza powieść Gabriela Garcii Marqueza. Dzięki swym dziadkom znał od dziecka historię Macondo i dzieje rodziny Buendia, prześladowanej fatum kazirodztwa. Świat, w którym rzeczy nadzwyczajne miały wymiar szarej codzienności, zwyczajność zaś przyjmowana była jak zjawisko nadprzyrodzone, świat bez czasu, gdzie wiele rzeczy nie miało jeszcze nazw, był też jego światem. Potrzebował aż dwudziestu lat, by wreszcie spisać te rodzinne opowieści z całym dobrodziejstwem i przekleństwem odniesień biblijnych, literackich, politycznych; uświadomił nam, że plemiona skazane na sto lat samotności nie mają już drugiej szansy na ziemi.

Najsłynniejsza powieść Stanisława Lema w nowym wydaniu! Dzieło przetłumaczone na kilkadziesiąt języków i dwukrotnie przeniesione na ekran.W Solaris Stanisław Lem podejmuje jeden z najpopularniejszych tematów literatury fantastycznej - temat Kontaktu. Z obcą cywilizacją, odmienną formą życia, a może po prostu z Nieznanym, tego Lem jednoznacznie nie dopowiada. Być może dlatego Solaris po kilkudziesięciu lat od pierwszego wydania wciąż fascynuje.

"Mała apokalipsa to powieść-legenda. Najgłośniejsza książka opublikowana w latach PRL w drugim obiegu, zaciekle konfiskowana przez bezpiekę, i wielki bestseller czytelniczy wolnej Polski. Kiedy ukazała się pierwsza oficjalna edycja książki, na jednej ze stołecznych ulic sprzedawano ją wprost z ciężarówki. W ciągu jednego dnia warszawiacy kupili 5 tys. egzemplarzy. Powieść została przetłumaczona na kilkanaście języków, a w 1993 r. na jej motywach Costa Gavras nakręcił film z Jirzim Menzlem w roli głównej. "Mała apokalipsa" wywołała zażarte dyskusje zarówno w obozie komunistycznej władzy, jak i wśród dysydentów. Konwicki ukazał w niej nie tylko groteskowo przerysowane realia PRL-u, ale sportretował również środowisko opozycji. Bohater, starzejący się pisarz, swego czasu piewca realizmu socjalistycznego, dziś stojący po stronie dysydentów, otrzymuje od konspiratorów propozycję samobójstwa przez samospalenie w proteście przeciwko przyłączeniu Polski do Związku Sowieckiego. Dostaje kanister z benzyną i w poszukiwaniu zapałek przemierza Warszawę świętującą kolejną rocznicę powstania PRL. Spotyka przedstawicieli różnych grup i środowisk i jego obłąkańcza, jednodniowa włóczęga układa się w panoramę rozbitego i zdezorientowanego społeczeństwa. Honor czy godność nie są już wartościami, świat się dewaluuje, ludzie pochłonięci są małymi sprawami, więc i apokalipsa skrojona jest na taką miarę - jest mała.

Londyn na przełomie XIX/XX wieku. Vladimir, diaboliczny sekretarz ambasady wrogiego mocarstwa nakłania Verloca, pospolitego prowokatora, leniwego anarchistę i policyjnego donosiciela do zorganizowania zamachu terrorystycznego, który zatrzęsie potęgą Imperium Brytyjskiego. Akcja ma być na tyle krwawa i absurdalna żeby zszokowała opinię publiczną i przyćmiła rozpoczynającą się właśnie międzynarodową konferencję na temat "powstrzymania przestępczości politycznej". Celem zamachu będzie więc wysadzenie symbolu brytyjskiej dominacji w świecie nauki i międzynarodowego systemu pomiaru czasu - Królewskiego Obserwatorium w londyńskim Greenwich. Tak rozpoczyna się "Tajny agent" (1907) - książka, która dała początek gatunkowi jakim jest powieść sensacyjno-polityczna. W czasach PRL całe lata utworu nie wydawano, niewiele też o nim pisano. Władze obawiały się wzrostu antyradzieckich nastrojów, bo Conradowskie aluzje były czytelne - Vladimir był agentem rosyjskim, a spiskowcy przypominali anarchistów z Petersburga i Moskwy. Conrad nie ukrywał wrogiego stosunku do caratu i sceptycyzmu wobec konspiratorów, którzy jego zdaniem chcieli zło zastąpić innym złem. Ale nie tylko o tym jest ta książka. To rzecz o ułomności ludzkiej natury, wnikliwa wiwisekcja duszy konfidenta i dramat rodzinny w ponurej scenerii londyńskiego Soho. Powieść sfilmował (1996) Christopher Hampton z Bobem Hoskinsem w roli Verloca. Książką Conrada inspirował się też Alfred Hitchcock kręcąc swojego "Tajnego agenta" (1936).

Prawdopodobnie nie byłoby "Ojca Chrzestnego" gdyby Mario Puzo nie popadł w tarapaty finansowe. Miał na koncie dwie chwalone przez krytykę, ale zbojkotowane przez czytelników książki i 20 tys. dolarów długu. "Miałem 45 lat i zmęczyło mnie bycie artystą. To już była ostatnia chwila, żebym dorósł i wreszcie się sprzedał. Więc powiedziałem swoim wydawcom: OK, napiszę wam książkę o mafii" - wspominał okoliczności, w jakich zabrał się do pracy nad powieścią. Co więcej, Puzo nigdy osobiście nie poznał żadnego gangstera, nie mówił po włosku, a wiedzę o "chłopcach z ferajny" czerpał z prasy, książek i sprawozdań sądowych. Publikacja powieści (1969) przyniosła mu fortunę. Epicka opowieść o dziejach trzęsącego Ameryką mafijnego klanu Corleone rodem z Sycylii rozeszła się w ponad 21 mln egzemplarzy na całym świecie. Posypały się plotki, że "Ojciec..." został napisany na zlecenie mafijnych bonzów i gloryfikuje przestępcze podziemie. Włoscy wydawcy początkowo odrzucali powieść jako zbyt wulgarna. Drugie życie "Ojca..." zaczęło się po sfilmowaniu książki przez Francisa Forda Coppolę. Dwie pierwsze części ekranowej trylogii (filmy powstawały w latach 1972, 1974 i 1990) w fantastycznej obsadzie z Marlonem Brando, Alem Pacino, Jamesem Caanem i Robertem De Niro zostały uhonorowane dziewięcioma Oscarami. Statuetkę dwukrotnie otrzymał Mario Puzo, który był współautorem scenariuszy.

Jedyny w swoim rodzaju utwór-wyzwanie, utwór-prowokacja, kapitalna rozprawa Gombrowicza z polskością, z podtrzymywanymi przez tradycję stereotypami narodowymi. Genialny humor i cudowny język, zadziwiające wykorzystanie przez pisarza form gawędy szlacheckiej, nie milknące pytania, które w każdym pokoleniu powinniśmy sobie zadawać

"Rozpaczliwy brak umiejętności pisarskiej, emocjonalny kociokwik". Krytyk "New York Timesa", który tak skwitował premierę "Paragrafu 22" (1961), książkowego debiutu Josepha Hellera, popełnił pomyłkę życia. Oparta na osobistych doświadczeniach powieściowa groteska o grozie i absurdzie wojny oraz życia w armii rozeszła się w ponad 10 mln egzemplarzy na całym świecie. Mike Nichols siedem lat zabiegał o prawo do sfilmowania książki. Gdy wreszcie je uzyskał, nakręcił obraz w "galaktycznej" obsadzie: z Alanem Arkinem w roli Yossariana, Jonem Voightem, Martinem Sheenem, Anthonym Perkinsem i Orsonem Wellesem. Zwrot "Paragraf 22" trafił do potocznej angielszczyzny jako określenie sytuacji, w której człowiek, niezależnie od tego, co zrobi, skazany jest na porażkę. Tytułowy "paragraf" to prawny kruczek w wojskowych przepisach, w myśl którego podwładni bezwzględnie muszą wykonywać rozkazy, przełożeni zaś mogą robić wszystko, czego nie można im zakazać. Bombardier Yossarian udaje wariata, żeby uniknąć szaleńczych lotów bojowych. Lekarze i dowódcy zgodnie orzekają, że jego odmowa jest wyrazem zdrowia psychicznego. Bohater jest zdrowy, więc... może latać. Na początku lat 90. Hellerowi zaoferowano zaliczkę 10 mln dolarów za napisanie dalszego ciągu powieści. Studia filmowe biły się o prawa do jej sfilmowania. Premierze "Ostatniego rozdziału. Paragraf 22-bis" (1993) towarzyszyła gigantyczna kampania reklamowa. Na próżno. Gorzka w wymowie powieść - Heller sportretował swoich dawnych bohaterów o kilkadziesiąt lat starszych, żyjących w zdegradowanym świecie bez zasad i wartości - spodobała się krytykom, ale nie odniosła komercyjnego sukcesu. "Obarczony dużą zaliczką podejmujesz się napisać książkę, która spodoba się masowemu czytelnikowi. Ale bardzo mało dobrych książek podoba się masowemu czytelnikowi. »Paragraf 22« to był fuks" - tłumaczył swoje niepowodzenia pisarz.

Najsławniejsza powieść Hermanna Hessego wyrasta z atmosfery lat dwudziestych, z kryzysu wartości, jaki dotknął Europę między dwiema wojnami, a także z ówczesnej fascynacji psychoanalizą i jazzem. Do dziś jednak "Wilk stepowy" nie stracił na aktualności; czytelniczy renesans tej książki rozpoczął się w latach sześćdziesiątych, kiedy to w Stanach Zjednoczonych zafascynowała pokolenie późniejszych hippisów i stała się wielkim bestsellerem. Zapis przeżyć osamotnionego artysty, Harry`ego Hallera, frapuje obrazem natury ludzkiej, wizją obecnych w każdym z nas skrajności i sprzeczności - a także narracją, która balansuje na granicy rzeczywistości i narkotycznej wizji. I właśnie wielość persektyw i wieloznaczna konstrukcja stanowi o jakości literackiej "Wilka stepowego", którego Tomasz Mann porównywał z "Fałszerzami" Gide`a i "Ulissesem" Joyce`a.